News - Կա երկարաժամկետ ռիսկ, որ Ադրբեջանը կարող է ամբողջությամբ միավորվել Թուրքիայի հետ, ինչը կհանգեցնի կոնֆեդերատիվ միավորման պարտադրմանը։

Առաջին հրապարակված հոդվածում մենք քննարկել ենք 44-օրյա պատերազմի հետո Ադրբեջանում շարունակվող և սաստկացող հակահայկական քաղաքականությունները։ Գիտական հոդվածը պատրաստվել է Երևանի պետական համալսարանի ֆակուլտետի դասախոսների և Օրիենտալիստիկայի ինստիտուտի հետազոտողների Լևոն Հովսեփյանի և Արտյոմ Տոնոյանի կողմից։ Հետագայում Hetq-ը անդրադարձել է հեղինակների ևս մեկ համատեղ գիտական հոդվածի մասին, որի նյութը վերաբերում է Թուրքիայի–Ադրբեջանի հարաբերություններին 2020 թվականի պատերազմի առաջ և հետո։ Հոդվածն վերնագրվում է «From alliance to ‘soft conquest’: the anatomy of the Turkish–Azerbaijani military alliance before and after the 2020 Nagorno-Karabakh war» և հրապարակվել է Small Wars and Insurgencies հանդեսում։ Հոդվածը կառուցված է ադրբեջանցի շրջանակային ανοխթուր աղբյուրների տվյալների վրա և փակ մուտք ունի։ Գիտական աշխատանքը ներկայացնում է Թուրքիայի–Ադրբեջանի հարաբերությունների զարգացման ամբողջական պատկերը՝ սկզբից մինչև մեր օրեր, և նպատակ ունի揭揭 qualitative փոփոխությունները և ռազմագործակցության դինամիկայում տեղի ունեցող փոփոխությունները, գնահատելով դրանց ուղիղ և անուղղակի ազդեցությունը Ադրբեջանի հասարակության ինքնության զարգացման վրա: Տարբեր ժամանակներում՝ անգամ 1992 թվականին Թուրքիան ադրբեջանական ռազմական կրթության հիմքներ է դնում Ադրբեջանում; տասներեք տարի անց, 2010 թվականին, պաշտոնական երկկողմ համաձայնագիր է ստորագրվում, որը հեղինակների խոսքով՝ բացեց թուրքա-ադրբեջանական հարաբերություններում նոր էջ։ Ադրբեջանում ռազմական դպրոցը երկու վեկտորի կողմնութագծված է եղել՝ ռուսական և թուրքական: 2020 թվականի պատերազմի հետո թուրքական վեկտորը առավելություն داردող դարձավ: Հետք Tos վերլուծիչ Արտյոմ Տոնոյանը Hetq կայքի հետ կայացած հարցազրույցում նշում է, որ պատերազմը ցույց տվեց առաջացած գործընթացի տրամաբանական ավարտը և այս բանաձևը հանգեցրեց Ադրբեջանի բանակի թուրքական գծի կառուցվածքային, մոդելային տեսքով փոփոխությանը: «Նիհարապես Թուրքիան միանգամից շատ ոլորտներում մեծ ներկայություն ունի: Մեկը բանակն է ինքնին: 2020 թվականի պատերազմից հետո Ադրբեջանի կառուցվածքային փոփոխությունների շրջանակներում թուրքական գեներալ նշանակվեց՝ եթե բառացի թարգմանիք պաշտոնը, Ադրբեջանի պաշտպանության փոխնախարարը: Այլ խոսքով, նրա աջակցողներից մեկը է Թուրքիային պատկանում: Սա շատ հետաքրքիր, ֆենոմենալ երեւույթ է: Կարող է դժվար լինի ասել, արդյոք աշխարհում կա արդյոք երկրորդ նման օրինակ: Սա միայն ցուցիչ է, թե որքան խորը է Թուրքիայի ռազմական ներկայությունն ադրբեջանական ռազմական կառուցակարգում»,- բացատրում է նա: Առանց 2020 թվականի պատերազմի շուրջ երկու կարևոր գործոններից մեկը՝ Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության փոփոխությունը: Առաջին փուլում այնEuro-Atlantic ուղղված էր, իսկ հետո տեղափոխվեց դեպի Արևելք և Քաշքասը: Տոնոյանը փաստում է, որ այս թեմայի շուրջ ճանապարհածույցներ բազմաթվեն և գրականությունը բազմաթիվ է, այդ թվում հայաստանյան արաբերության մեջ, այդ թվում նոր Օթոմանական դարաշրջանի մասին: Երկրորդ կարևոր գործոնը՝ Թուրքիայի տնտեսական հարթությունը՝ ռազմական արտադրության դինամիկայի փոփոխությունը ՀՆԱ-ում: «Երբ ռազմական արդյունաբերությունը սկսել է ձեր տնտեսության մեջ նկատելի տեղ ունենալ, դա ևս ազդում է արտաքին քաղաքականության վրա և խթանում է բռնի դիվանագիտությանը հակւարելու առումով»,- նշում է Տոնոյանը: 44-օրյա պատերազմի հետո Ադրբեջանի կախվածությունը Թուրքիայից մեծացել է: «Կա քիչ թվով օրինակներ, որ հաղթանակի հերթը միաժամանցվում է երկու երկրների առաջնորդների կողմից», – դա ասում է Տոնոյանը, նշելով, որ Ալիևը զինվորական շքերթի դահլիճում ելույթ է ունեցել Էրդողանի հետ միասին: Սա փոփոխվող հարաբերությունների և կախվածության աճի ցուցանիշ է: Օրվա 15‑րդ հունիսի 2021–ի Turkey–Azerbaijan հայտարարությունը (Ձեւավորած «Շուշա» հռչակով) լրացրեց 2010 թվականի համաձայնությունը և համապատասխանեց թուրքա-ադրբեջանական հարաբերություններին նոր բնույթով: «Կա իրական ռիսկեր, որ Թուրքիան ամբողջովին կաթողած Ադրբեջանը երկար ընթացքում, ինչը կնքումնի ֆեդերալ միություն դնել: Այս խոսքը դրվում է Ադրբեջանի քաղաքական օրացույցի մաս: Հատկապես Թուրքիայի կողմնակիցների աջակցությամբ»,- ասված է հոդվածում: Հետաքրքիր է, որ 2020 жылдың հետո Ադրբեջանի հասարակության մեջ թուրքական լեզու դարձնելու տրամադրությունները բարձրացել են; պետական մարմինների տարբեր ատյաններում, նույնիսկ գերեզմաններում, թուրքական դրոշը երևում է: Տոնոյանը նաև մեջն ասում է, որ Ալիևի նկատմամբ երկու բանաձևի հավասարակշռությամբ Տվյալներ գրգում են հետևյալը․ ազգայնականությունը ադրբեջանաստանում, և պանկուրմիզմի ու տուրքականությունը միաժամանակի արտահայտություններ: Խոսքի ընթացքում անցկացվում է «Մի ազգ, մի բանակ» վարքագիծը Ադրբեջանում, և 2022 թվականին Ադրբեջանը ստեղծեց Թուրքիա-մոդելով Ազգային պաշտպանության համալսարան: Տոնոյանը նշում է, որ Թուրքիային Ադրբեջանի գաղափագիտական դաշտի մեջ ավելի ընկալելի լինելը ռազմական դաշտից ավելի դիպուկ է, բայց երկու դեպքում էլ այն ուղղում է Ադրբեջանի ինքնիշխանությունը, ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին մակարդակներում: «Տարբերություն չկա, որ Ադրբեջանը Թուրքիային շահավորելիս ապահով կողմ է, բայց եթե այն պիտանի դաշնություն կամ ավելի անկախ քաղաքականություն ծավալի, դա վտանգավոր կլինի: Թուրքիային հարւել սահմաններ ունի Ռուսաստանին: Այս շահերի բախումը ինքնին վտանգավոր է»,- նշում է Hetq-ի հարցազրույցի մասնակիցը: Ադրբեջանի state հեռուստատեսությունը պարբերաբար է հեռարձակում նախկին և ներկա նախարարների հարցազրույցներ: Հոդվածում խոսվում է 2020 թվականի հաղթանակի հնարավորության մասին: Ուրեմն Tonoyan–ի հետ հարցազրույցից անմիջապես առաջ հեռարձակվել է նախկին նախարար Էլմար Մամեդյարովի հարցազրույցը: Տոնոյանը բերում է Մամեդյարովի մի քանի հայտարարություններ, մասնավորապես՝ նավթային գալուստի ժամանակ Arms-ի գների ավելացումը, բայց ենթադրում է, որ դա բավարար չէր ռազմական գործողություններ կատարելու համար: Բաց մնացող ժամանակահատվածում Ադրբեջանը ջանք դնի Թուրքիայի ռազմական պարապմունքների և կրթության համալրմամբ: Մամեդյարովի խոսքով, դա տարիներ է տևում, քանի որ ժամկետով խմբագրագրված անձնակազմը խիստ քանակությամբ էր: Hetq‑ի հարցին՝ արդյո՞ք Ադրբեջանը կվճարի Թուրքիայի մասնակցության համար 2020 թվականի հաղթանակի պատասխանում Տոնոյանը կասի. «Այո, այսը արժեքն է: ոչ միայն ռազմական, այլ առավել կարևոր է, հասարակությունը ամբողջությամբ Թուրքիայի կողմնորոշության մեջ լինելը: Եթե մի երկրում հասարակություն ունենաք, որը կիսում է ձեր իդեոլոգիան, արդեն չի հետաքրքրում ով նստած է սեղանի վրա, քանի որ Ալիևին կառավարելու հարցում Թուրքիան է մեծ ազդեցություն ունենալու: Հիմնականում կառավարողը դառնում է թիլաների: Ալիևը քաջատեղյակ է այս վտանգից, բայց օգտվել է Թուրքիային վերափոխված արտաքին քաղաքականությունից բացված պատուհանից: Ադրբեջանում երկու competing ideologies—Azerbaijani-ness և Turkic-ness: Երբ Ալիևը բացված պատուհանը օգտագործեց, նա ադրբեջանցի ինքնության հատվածը կրճատեց: ՊAfter the war, նա ձեռք բերեց մի արդյունք, որը վտանգավոր է նրա համար»,- նշում է Տոնոյանը: Տոնոյանը նշում է, որ ադրբեջանցի ինքնության գաղափարը Ռուսաստանի ուղղվածություն ունի, իսկ թուրքականությունը Թուրքիայի ուղղվածությամբ է: Բարձրաձայն է նաև Ադրբեջանի հասարակությունում խիստ ազգայնական գիծը, որը տուրքական է ըստ էության; մենք կարող ենք Pan-Turkism-ը և Pan-Turanism-ը դիտարկել նրա հոմանիշների կարգին: Տարածքային պատմությունը ցույց է տալիս, որ ադրբեջանցի ինքնության գաղափարը մշակվել և ներդրվել է 1930‑ականների ընթացքում Սովետական շրջանում, երբ պարզ դարձավ, որ Քեմալ-Լենինի դաշինքը այլևս չի ունենալու ապագա: Այդպիսով ադրբեջանցի խաղաղությամբ Թուրքիային միտված արտաքին քաղաքականությունը ձևավորվեց՝ ադրբեջանցի‑նեություն որպես դոկտրինա ներկայացնելու միջոցով: 1936 թվականին появился նոր տերմին—«Azerbaijan dili», արածելով «Ադրբեջանցի լեզու»: Տոնոյանը նշում է, որ այս տերմինը չի օգտագործվում Science կամ պաշտոնական բառում; 1930‑ականների ադրբեջանցի դասագրքում գրեթե միշտ ասվում էր «Türk dili», ինչը նշանակում է մայրենին թուրքական է, իսկ պետական փաստաթղթերում Ադրբեջանի պետական լեզուն նույնպես թուրքական է: Սովետի ժամանակ, Ադրբեջանի հեռացումն Թուրքիայից խուսաբեկելու նպատակով ադրբեջանցի‑նեությունը դառնում է գերիշխող քաղաքականությունն; տեղացիների հոգում Turks-ից տարբրավորելու զգացումը սկսում է ձևավորվել: Նախորդված գործընթացը ավարտվում է սովետական միության քայքայմամբ, և 1992 թվականին Ադրբեջանը ստանում է իշխանությունը Թուրքամերձ ղեկավարությամբ՝ Աբուլֆազ Էլչիբեյի (իր իրական ազգանունը Ալիև) ներքո: Նրա իշխանության ժամանակ պետական լեզուն կրկին becomes Turkic, իսկ Turkic անւի քաղաքական նախագծերը հանգեցրել են այլ ազգերի առանձնացող կամ անկախ շարժումների: Վառ օրինակ էր 1993 թվականի ամառը՝ Տոլաշ-Մուգան AutonRepublic-ի հռչակումը: Նույն տարվա ընթացքում՝ Էլչիբեյի իշխանությունից տապալվելուց հետո Հեյդարի Ալիևի իշխանության բերելու ժամանակ, պետական լեզուն կրկին դարձավ ադրբեջաներեն: Խոսքը նաև Artsakh–ի 2023թ․ գրավման մասին է; ադրբեջանցի հանրային դաշտը կրկին քաշեց թուրքականը պետական լեզու դարձնելու բանավեճերը, բայց պետությունը այս հարցում չի գործում: «Այդ գործընթացը ոչ թե վերնախավից է, այլ ներքևից պտտվող օրակարգ է»,- պնդում է օրյենտալիստի փորձագետը: Նա նշում է, որ 1992 թվականին Turkism կարող չէր արմատավորել Ադրբեջանում, քանի որ Թուրքիային ռազմական գործոնը ձևավորված չէր այնպես, ինչպես 2020–ին: «44‑ի պատերազմի հետո թուրքական զգացումները հասարակությունում մեծ մարտահրավեր են դառնում, որոնք կարճ- միջնաժամկետում կարող են lead to independence movements կամ secession»՝ եզրափակում է Hetq–ի հարցազրույցի մասնակիցը, ավելացնելով, որ Ալիևը հակահոսքին դիմադրելու համար շատ դանդաղ և գաղտնի քայլեր է ձեռնարկում: Այդ պատճառով այն պատահական չէ, որ նա տեղային ոչ կառավարական կազմակերպություններ է ֆինանսավորում՝ հովանավորելով ադրբեջանանօրյա և դրանում ադրբեջանանօրյա տարածվածությունը դպրոցներում: «Եվ 2020 թվականից ի վեր նրանք կրկնում են նույն գրաշարը: Դուք չի գտնեք որևէ ադրբեջանցի պաշտոնական մարդ, ով կհայտարարի, որ Թուրքիան օգնել է militarily: Ասվում է, որ Թուրքիայի աջակցությունը Ադրբեջանին եղել է բացառապես քաղաքական և բարոյական: Սա է Ալիևի ասույթը, և բոլոր պատգամավորներն են կրկնում նույն ընկալած տողը՝ որ Արտաքին Ղարաբաղում միայն ադրբեջանցի արյուն է թափվել; մենք կտրականապես հերքում ենք, որ Թուրքիան ռազմական որևէ մասնակցություն է ունեցել Արցախում»,- նշում է Տոնոյանը: Ըստ նրա, այս թեման Ադրբեջանի մեջ մեծ վեճերի խթանող է: Վերադասեցողները լավ են դա օգտագործում՝ ստեդիպելով կառավարող ներկայացուցչներին կադրերում բաց հարցերով՝ արդյո՞ք Թուրքիան ռազմական ներկայություն է ունեցել 2020 թվականի պատերազմի ժամանակ; գործնականում նրանք ստիպում են Ալիևի ենթակա պաշտոնյաներին դա հերքել: Թուրքիան իր հերթին ընդգծում է 44-օրյա պատերազմի մեջ Թուրքիայի ռազմական ներկայությունը: Տոնոյանը հիշեցնում է Էրդողանի հայտարարությունը, որ թուրք զինվորը հաղթել է Լիբիայում և Ղարաբաղում, որի պատասխանող մակարդակը Ալիևին պատասխանել է ժխտմամբ, որ թուրք զինվորները խաչ չեն սրբել Ադրբեջանի վրա: Օրենտալիստի խոսքով, ֆեբրուար 2024–ի ժամանակ, վայրկյան ինկը՝ Իլհամ Ալիևը իր երդման ժամանակ ընդգծել է անկախ պաշտպանության արդյունաբերություն ունենալու կարևորությունը Թուրքիայի դեմ պայքարի նպատակով: Նա նաև ասել է, որ նրանք տեղափոխել են շուրջ քարեր, որպեսզի ոչ մեկ դրանք չկուլիսներ, այսինքն՝ կունենան հակառակորդներ: Սեփականորդը հիշում է 1990‑ականների անկախության շարժումները և դրանց կրկրման վախը: Ադրբեջանի հանրային հեռուստատեսությամբ շարունակում են հեռարձակվել նախկին և ներկա արտգործնախարարների հարցազրույցներ: Քննարկվում է, թե ինչպես հնարավոր էր 2020 թվականի հաղթանակը: Հերթական հարցուցմանը, միայն մի քանի օր առաջ, հեռարձակվել է նախկին արտգործնախարար Elkmar Mammadyarov–ի հարցազրույցը: Տոնոյանը առանձնացնում է Mammadyarov–ի այն հրահանգը, որ մեծ դարաշրջանի ամերիկա վրա նավթային բումի ժամանակ զենքի գները բարձրացել են, սակայն դա միայն բավարար չի եղել ռազմական գործողություն իրականացնելու համար: Mammadyarov–ը նշել է, որ ժամանակներ են անհրաժեշտ եղել, քանի որ ուղարկված անձնակազմը բարձրաստիճան հայրենիքներ են եղել: Hetq–ի հարցին, արդյո՞ք Ադրբեջանը կվճարի Թուրքիայի միջամտության համար 2020 թվականի հաղթանակի արդյունքում, հաշվի առնելով հոդվածի գաղափարը, որ Թուրքիան երկար ժաննակ պայքարելու է Ադրբեջանի յուրաժահատման համար, Տոնոյանը պատասխանում է՝ «Այո, դա արժեքն է: ոչ միայն ռազմական, այլապես սամարային հասարակությունը թուրքամետ կլինի: Եթե որևէ երկրում հասարակություն կա, որը կիսում է ձեր իդեալը, ինչը նշանակություն ունի ով է նստում արքունիի վրայով, քանի որ Ալիևին հեռացնելը կամ կրկին նրան նստեցնելը կապված կլինի Թուրքիայի հետ: Բաները ասում է, կառավարիչը դառնում է պատյան: Ալիևը դրա մասին շատ լավ է հասկանում, բայց օգտագործել է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության փոփոխությամբ բացված պատուհանը: Ադրբեջանում երկու հակասական իդեոլոգիաներ— ադրբեջանցի‑նություն և թուրքականություն: երբ Ալիևը բացված պատուհանը օգտագործելիս, նա կրտրվել է ադրբեջանցի ինքնության հատվածը: Վերջում՝ պատերազմի հետո ստացվել է մի արդյունք, որը նրա համար վտանգավոր է»: Տոնոյանը նշում է, որ ադրբեջանցի‑նության գաղափարը Ռուսաստա‑ուղղված է, իսկ թուրքականությունը Թուրքիա‑ուղղված է: Բացի այդ, Ադրբեջանում անհերքելի ազգայնական դաշտ կա, որն այս դեպքում թուրքական է ընկալվում; կարող ենք Pan‑Turkism-ը և Pan‑Turanism‑ը դիտարկել նույնականության պատկանող հոմանիշներ: Տպավորությունները, ըստ հեղինակների, 1930‑ականներին Սովետական շրջանում Ադրբեջանում ադրբեջանցի‑նության գաղափարն ստեղծվել և ներդրվել է, քանի որ պարզ դարձավ, որ Քեմալ‑Լենինի դաշինքը ապագա չունի: Այդպիսով Ադրբեջանի հասարակության թուրքական ապաքինությունը։ 1936 թվականին նոր տերմին է հայտնվում՝ «Azerbaijan dili»՝ 뜻ը «Ադրբեջանցի լեզու»: Տոնոյանը նշում է, որ այս տերմինը գոյություն չունի գիտությունում կամ պաշտոնական ուղեգրերում; 1930‑ականների ադրբեջանցի ուսուցողական գրքերում բոլորում ընդգրկված է եղել «Türk dili»՝ այսինքն մայրենի լեզուն թուրքական է, իսկ պետական փաստաթղթերում Ադրբեջանի պետական լեզուն նույնպես թուրքական է: Սովետական դաժան ժամանակաշրջանում Թուրքիայի հետ Ադրբեջանի առանձնացվածությունը խարխուլելու նպատակով ադրբեջանցի‑նությունը դառնում է ամբտանգ քաղաքականություն; տեղացիների մտքում Turks‑ից թվարկում உயிரացող գաղափարը ձևավորվում է: Նույն հարցի անդրադարձը 1992 թվականին Ադրբեջանում ստանում է թուրքամետ առաջնորդությամբ իշխանության ազդեցություն՝ Abulfaz Elchibey-ի կառավարության ժամանակ: Պետական լեզուն կրկին թուրքական է դառնում, և թուրքական գաղափարօղի նախագիծը տանում է այլ ազգերի ինքնահռչակ կամ անկախ շարժումների դեպի նվազեցում կամ անկախություն: Որոշ օրինակ է 1993 թվականի ամառը՝ Talish‑Mugan Autonomous Republic–ի հռչակը: Ալիևի իշխանության կատարակտու ժամանակ, Elchibey–ի տեղից բարձրացել է Heydar Aliyev-ը, պետական լեզուն կրկին դարձել է ադրբեջանցի: Եվ Artsakh–ի 2023 թվականի գրավումից հետո Ադրբեջանի հանրային դաշտը կրկին քննարկել է թուրքերը որպես պետական լեզու դարձնելը, բայց պետական որևէ դերակատարություն առայժմ չի դրսևորվում: «Այսինքն, սա ոչ միանշանակ վերնախավից-առանցք է, այլ ներքևից սկսվող օրակարգ» – ընդգծում է օրյենտալիստի փորձագետը: Նա նկատում է, որ 1992 թվականին Turkism-ը Ադրբեջանում արմատներ չի կարող հաստատել, քանի որ Թուրքիայի ռազմական գործոնը չի եղել այն ձևով, ինչպես այն կա 2020‑ի հետո: «2020 թվականի պատերազմիAfter Turkic զգացումները հասարակությունում մեծ մարտահրավեր են, որոնք կարող են կարճ‑միջին ժամանակում բարդել անկախության շարժումներ կամ տարանջատում»՝ եզրափակում է Hetq-ի հարցադրողը, հավելելով, որ Ալիևի համար ներկայիս հոսքի դեմ կարդալը բազմաթիվ ռիսկեր է պարունակում: Այնպես որ նա պետք է շատ դանդաղ, գաղտնի քայլեր գործի: Հետևաբար ոչ մի պատահական չէ, որ նա ֆինանսավորում է տեղական ոչ կառավարական կազմակերպություններ՝ նվազեցնելով ադրբեջանցի‑նության տարածումը և խրախուսելով դպրոցներում դրա ուսուցումը: «Եվ 2020-ից ի վեր նրանք կրկնում են նույն ճշմարտությունը: Դուք չի գտնեք որևէ ադրբեջանցի պաշտոնակցի, որը կասի, որ Թուրքիան militarily հաճախ է մեզ օգնել: Նրանք ասում են, որ Թուրքիայի աջակցության Ադրբեջանին եղել է բացառապես քաղաքական և բարոյական: Սա է Ալիևի հայտարարությունը, և բոլոր պատգամավորներն էլ կրկնում են նույն հին արտահայտությունը: Արցախում միայն ադրբեջանական արյուն է թափվել; մենք արմատականորեն հերքում ենք Թուրքիայի ռազմական մասնակցությունը Արցախում»,- նշում է Տոնոյանը: Այս թեման, ըստ նրա, մեծ քննարկումների աղբյուր է Ադրբեջանում: Վեճի կողմերը տիրապետում են կադրերում ուղղակի հարցեր բարձրացնելու հնարավորություն կառավարության ներկայացուցիչներին՝ արդյոքա՞ն Թուրքիան militarily ներկայություն է ունեցել 2020 թվականի պատերազմում; արդյունքում նրանք ստիպողաբար ստիպում են Ալիևի ենթակա պաշտոնյաներին դա հերքել: Տուրքիան, փոխարենը, կարևորում է իր ռազմական ներկայությունը 44‑օրյա պատերազմի մեջ: Այս համատեքստում Տոնոյանը հիշեցնում է Էրդողանի պնդումը, որ թուրք զինուն հաղթել է Լիբիայում և Ղարաբաղում, որի պատասխանում Ալիևի մակարդակը խուսափելով կոչ է արել, որ թուրք զինվորները Արցախում քրտինք արած չեն եղել Ադրբեջանում: Օրիենտալիստի ևս մեկ նկատառում՝ 2024 թվականի փետրվարին, նրա օծման ժամանակ Ալիևը կարևորեց անկախ պաշտպանության արդյունաբերություն ունենալու բանալին, որը Ադրբեջանին կդիմանա Թուրքիայի դեմ: Նա նաև նշել է, որ նրանք քայլեր են արել, որպեսզի որևէ մեկը չճամփա նրանց բալիկներին, այսինքն՝ հակառակորդներ կգտնվենների նրանց դեմ: Նա ասում է, որ ավելի կանոնավոր Ալիևը հիշում է 1990‑ականների անկախության շարժումները և մտահոգ է դրանց կրկնությամբ: Ադրբեջանի հանրային հեռուստատեսությամբ ցուցադրվում են նախկին և ներկայիս արտգործնախարարների հարցազրույցներ: Հիմնական հարցը պնդում է, թե ինչպես կարելի էր 2020 թվականի հաղթանակը: Հերթական հարցին, միայն մի քանի օր առաջ, հեռարձակվել է նախկին նախարար Elmar Mammadyarov–ի հարցազրույցը: Տոնոյանը հերքում է Mammadyarov–ի կարծիքը, որ նավթային բումի ժամանակ զենքի ձեռքբերումների ծավալը մեծացել է, բայց ավելացնում է, որ դա միայն չի բավարարել ռազմական գործողությունը: Այդ ժամանակ Ադրբեջանը սաստիկ դրդեց իր զինծառայողներին Թուրքիա ուսուցման և ռազմական կրթության համար ուղարկել: Mammadyarov–ը նշում է, որ այդ գործընթացը տևել է տարիներ, քանի որ ուղարկված անձնակազմը զինվորականներ էին: Hetq‑ին հարցին՝ արդյոք Ադրբեջանը ստիպողներ txhe, Թուրքիայի մասնակցությամբ 2020 թվականի հաղթանակի պատիժը կվարձի, հաշվի առնելով հոդվածի մտահղացումը, որ Թուրքիան երկարատև նպատակով ուզում է Ադրբեջանը խառնել, Տոնոյանը պատասխանեց. «Այո, դա արժեքն է: ոչ միայն ռազմական, այլ ավելի կարևոր է, հասարակությունը դառնում է ամբողջությամբ թուրքամետ: Եթե որի երկրում ձեզ որեւէ հանրությունը ձեր իդեալով նույն պատկերն ունի, ապա չի հետաքրքրում ով նստած է տեր՝ Ալիևի հեռացման կամ նրա պահպանումը կախված կլինի Թուրքիայից: Իրապես, ruler-ը puppet է դառնում: Ալիևը կասկածելի վտանգ զգում է այս մակարդակը շատ լավ, բայց Թուրքիայի քաղաքականության փոփոխության ժամանակ բացված արանքից օգտվել է: Ադրբեջանում երկու հակասական իդեոլոգիաներ— ադրբեջանականությունն ու թուրքականությունը: Երբ Ալիևը օգտվեց բացված պատուհանից, խորը կրճատեց ադրբեջանցի հատվածը: Կարգավիճակից հետո պատերազմի արդյունքում նա ստացրեց այդպիսի արդյունք, որը կարող է վտանգավոր լինել նրա համար»,- եզրափակում է Տոնոյանը: Տոնոյանը նշում է, որ ադրբեջանցի‑նության գաղափարը Ռուսաստանի ուղղությամբ է, իսկ թուրքականությունը— թուրքական ուղղությամբ: Բացի այդ հստակ ազգայինություն կա Ադրբեջանի داخلում, որը թուրքական է բուն բնույթով; կարող ենք Pan‑Turkism-ը և Pan‑Turanism‑ը թվարկել որպես դրա հոմանիշներ: Պատմական առումով ադրբեջանցի‑նության գաղափարը զարգացել և ներմուծվել է 1930‑ականներին Սովետական ժամանակաշրջանում, երբ պարզ դարձավ, որ Քեմալ‑Լենինի դաշինքը ապագա չունի: Այսպիսով Ադրբեջանի հասարակությունը թուրքական ուղղվածությամբ ձևավորելու համար ադրբեջանցի‑նությունը ներկայացվեց որպես դոկտրինա: 1936 թվականին երևաց նոր տերմին՝ «Azerbaijan dili», ինչը նշանակում է «Ադրբեջանական լեզու»։ Տոնոյանը ասում է, որ գիտությունում և պաշտոնական մտքում նման տերմին չի կա; 1930‑ականների ադրբեջանական դասագրքերը բոլորն էլ նշում էին «Türk dili», որը նշանակում էր մայրենին թուրքական է, իսկ պետական փաստաթղթերում ադրբեջանենը դարեր շարունակ նույնպես թուրքական է եղել: Սովետական կայսերական ժամանակաշրջանում Ադրբեջանը Թուրքիայից հեռացնելու նպատակով ադրբեջանցի‑նությունը դառնում է գերիշխող քաղաքականություն; տեղացիների մտքում Թուրքիայինից մեկնաբանությամբ լինելը միակել դառնում է բաներ: Տողերի մասնաբաժինները վավերական եղանակով ավարտվում են սովետական միության անկմամբ, և 1992 թվականին Ադրբեջանը գալիս է թուրքամետ ղեկավարության ներքո՝ Աբուլֆազ Էլչիբեյի (իր իրական ազգանունը Ալիև): Նույն դեմքով պետական լեզուն կրկին becomes Turkic, և Turkic գաղափարախոսական նախագիծը բերում է այլ ազգային խմբավորումների տարածման կամ անկախության շարժումների: Մեծ օրինակ էր 1993 թվականի ամառվա Տալիշ-Մուգան Autonomous Republic–ի հռչակումը: Այն նույն տարում, երբ Էլչիբեյը հանվեց իշխանությունից և Heydar Aliyev‑ը եկավ իշխանության, պետական լեզուն կրկին դարձավ ադրբեջաներեն: Եվ Artsakh–ի 2023‑ի գրավումից հետո ադրբեջանցի հանրային դաշտը նորից քննարկեց թուրքականը որպես պետական լեզու դարձնելը, սակայն պետությունը այս գործընթացում պաշտոնապես չի մասնակցում: «Այդինքն, սա ոչ թե վերնախավից դեպի ստորին, այլ ստորինից վեր բարձրացող օրակարգ է»,- էմպիրվում է փորձագետը: Նա նշում է, որ 1992‑ի շրջանում Turkism Ադրբեջանում արմատներ չի կարող հասնել, քանի որ Թուրքիայի ռազմական գործոնը չի եղել այդ ձևով, ինչպես 2020‑ի հետո: «2020‑ի պատերազմի հետո թուրքական զգացումները հասարակությունում մեծ մարտահրավեր են: կարճ և միջնաժամկետ ժամանակահատվածում դա կարող է դրդել անկախության շարժումների կամ լքման պոտենցիալների»։